چک، ورق پاره‌ای که به کابوس بسیاری ازفعالان بازار تبدیل شده بود با راه‌اندازی سامانه چکاوک وارد فصل جدیدی از مبادلات خود شده است. 12 خردادماه بود که سرانجام چکاوک (سامانه انتقال تصویر چک) در نظام بانکی کشور عملیاتی شد و پس از چند بار اجرای ناموفق آن در برخی شهرها از جمله تهران، به‌طور رسمی و سراسری آغاز به کار کرد. همان روز وعده دادیم که به‌زودی به میان فعالان بازار خواهیم رفت تا میزان رضایت آنها را از اجرای طرح چکاوک جویا شویم.
افزایش 6 برابری چک‌های برگشتی در هر سال
رونمایی از سامانه چکاوک را باید یکی از مهم‌ترین تحولات در نظام بانکی تلقی کرد. افزایش نگران‌کننده چک‌های برگشتی در چند سال گذشته به کابوسی تبدیل شده بود که فعالان بازار را که ناچار به دادوستد از طریق چک بودند، آزار می‌داد. براساس گزارش‌های بانک مرکزی در پنج سال گذشته چک‌های برگشتی شبکه‌های بانکی ۲۷ میلیون برگ بوده است. جابه‌جایی این حجم از چک برگشتی جدا از دردسرهایی که برای فعالان بازار داشته، هزینه‌های گزافی را در بخش اداری و نیروی انسانی به بانک‌ها تحمیل کرده است. براساس این گزارش‌ها در سال ۱۳۸۴، یک میلیون چک برگشتی داشتیم و این رقم در سال ۱۳۹۲ به ۵ میلیون و در سال ۱۳۹۳ به 6 میلیون برگ چک رسید.
با استناد به آمارهای بانک مرکزی، میزان فزاینده چک‌های برگشتی در فاصله ۹ سال گذشته بیش از ۵ میلیون برگ در طول یک سال افزایش یافته است به‌گونه‌ای که تعداد این چک‌ها در سال ۱۳۸۴ حدود یک میلیون و درسال ۱۳۹۳ به 6 میلیون برگ رسیده و نشان از رشد شش برابری سالانه آن دارد.
اقتصاد بزرگ و مبادلات زیاد چک
اما چرا ایران در مقایسه با سایر کشورها با این حجم از چک برگشتی روبه‌روست؟ کامران ناصری، وارد‌کننده قطعات کامپیوتر در پاسخ به این سوال که آیا میزان چک‌های برگشتی در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر منطقه بالاست؟ به ما گفت: اقتصاد ایران اقتصاد بزرگی است و حجم مبادلات آن بسیار گسترده است و با بسیاری از کشورهای منطقه قابل مقایسه نیست. انتشار برخی آمارها در فضای مجازی درباره اینکه حجم چک‌های برگشتی در برخی کشورهای منطقه به چه میزان است مبنای درستی ندارد چرا که اساساً مبادلات چک در اقتصاد ایران از نظر ابعاد با کشورهای کوچک منطقه قابل قیاس نیست. میزان کل چک‌های مبادله شده در کشوری مثل امارات با چک‌های مبادله شده در بازارهایی مثل بازار بزرگ تهران و بازار تبریز و اصفهان برابر نیست.
وی افزود: چک وسیله مبادلاتی است که اغلب میان افراد رد و بدل می‌شود اگرچه شرکت‌ها و سازمان‌ها هم از آن استفاده می‌کنند اما بیشترین حجم استفاده از آن در مبادله افراد حقیقی است، نه حقوقی. ممکن است در کشوری مثل امارات ارزش مبادلات از طریق چک بالا باشد اما تعداد چک‌های مبادله شده قطعاً با ایران قابل قیاس نیست.
تلاطمات ارزی و افزایش چک برگشتی
این وارد‌کننده تأکید کرد: شرایط ناهموار اقتصادی یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش چک‌های برگشتی در اقتصاد کشور است. در اقتصاد ایران ما با شرایط تلاطم سیاست‌های اقتصادی روبه‌رو هستیم. ما هر سال با تعداد چک‌های برگشتی بیشتر روبه‌رو هستیم. در تلاطمات ارزی سال 91 به دلیل بی‌ثباتی که در بازار ایجاد کرد بسیاری از افراد نتوانستند چک‌های‌شان را پاس کنند و پشت میله‌های زندان رفتند. اقتصادی که طی یک سال قیمت ارز پایه‌اش نزدیک به 2 هزار تومان جهش می‌کند، معلوم است که زندان‌هایش پر از افراد بدهکاری می‌شود که توان پاس کردن چک‌های‌شان را ندارند.
وی ادامه داد: یکی از مشکلات بزرگ نظام بانکی کشور عقب‌ماندگی آن در مقایسه با کشورهای دیگر است. سامانه چکاوک سال‌هاست در بسیاری از بانک‌های جهان کاربرد دارد اما تاکنون ما از آن محروم بودیم. بخش مهمی از مشکل چک‌های برگشتی به شناسایی سوابق افراد برمی‌گردد؛ یعنی فعالان بازار نمی‌دانند چکی را که دریافت می‌کنند آیا پشتوانه مالی کافی دارد یا نه؟ با راه‌اندازی سامانه چکاوک این معضل برطرف شده است و می‌توان با بررسی سوابق افراد از قبول چک‌هایی با پشتوانه ضعیف خودداری کرد. فکر می‌کنم که با این روند آمارچک‌های برگشتی که از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود طی یک سال بالاخره روند نزولی پیدا کند.
چکاوک موفق بوده است
باقر شهراسبی، فعال بازار آهن هم در این باره گفت: سامانه چکاوک تأثیر مهمی در مبادله چک دارد. یکی از گرفتاری‌های ما در بازار این بود که نمی‌دانستیم چکی که به دست ما می‌رسد متعلق به کیست؟ خیلی وقت‌ها چک یک فرد ناشناس دست به دست می‌شود و به من می‌رسد و مشتری من به اصطلاح چک مدت‌دار شخص دیگری را که در دست دارد خرج می‌کند؛ من قبلا نمی‌دانستم که این افراد چه کسانی هستند اما در حال حاضر با سامانه چکاوک می‌توانم سوابق و حساب صاحب چک را بررسی کنم. این امتیاز خیلی بزرگی است.
شهاب محمودیان، بنگاه‌دار املاک هم در این باره گفت: از نظر زمان هم کار کردن با سامانه چکاوک بسیار بهتر است و مرتب نیاز به مراجعه حضوری به بانک نداریم. گاهی اتفاق می‌افتاد که ما در گذشته برای بررسی حساب صاحب چک باید به بانک مراجعه می‌کردیم که خیلی وقتگیر بود. فکر می‌کنم این سامانه برای خود بانک‌ها هم مزایای زیادی دارد و تعداد مراجعه‌کنندگان آنها را کم کرده است.